Η ΠΑΡΡΗΣΙΑ: ΕΞΙ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΗΘΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ / ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ

Αν η φιλοσοφία θέτει το ερώτημα «ποια είναι η αλήθεια;», υπάρχει κάτι πριν από τη φιλοσοφία, που αποτελεί προϋπόθεσή της: η ικανότητα να αμφισβητείς αυτό που παρουσιάζεται ως αλήθεια, να το αρνείσαι, να του εναντιώνεσαι· η ετοιμότητα να στέκεσαι απέναντι στην αυθεντία, δηλαδή την πνευματική και πολιτική εξουσία, και να τολμάς να της ασκήσεις κριτική ― το «κριτικό ήθος» ή η κριτική στάση.

Ο Φουκώ αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη μελέτη της ιστο­ρίας του κριτικού ήθους στον δυτικό πολιτισμό και, πιο συγκεκριμένα, σε μια μάλλον παραμελημένη έννοια της αρχαιοελληνικής σκέψης: την έννοια της παρρησίας. Στις διαλέξεις που μεταφράζονται εδώ, τις οποίες έδωσε στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ το φθινόπωρο του 1983, ο Φουκώ εξετάζει τη γένεση, τις μορφές και την εξέλιξη της παρρησίας από τον 5ο αιώνα π.Χ. ­μέχρι την ύστερη αρχαιότητα.

Στον Ίωνα του Ευριπίδη παρατηρούμε αρχικά την αμφισβήτηση των θεών ως πηγής της αλήθειας· έδρα της αλήθειας παύει να είναι το μαντείο και γίνεται η ίδια η πόλη. Στον Ορέστη, πάλι του Ευριπίδη, βλέπουμε την παρρησία ως δικαίωμα εντός της δημοκρατικής πόλεως, και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί στο πλαίσιο του δημόσιου ανταγωνισμού για την αλήθεια. Με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα το πρόβλημα της αλήθειας μεταφέρεται από τον δημόσιο χώρο στην ψυχή: Πώς συμβιβάζεται η ζωή που ζεις με την αλήθεια που λες ότι πρεσβεύεις; Στους Κυνικούς η παρρησία παίρνει τη μορφή της δημόσιας αμφισβήτησης των κοινών αξιών, ενώ στους Στωικούς η κριτική στρέφεται στον ίδιο τον εαυτό, και εκδηλώνεται ως μια διαρκής αυτοεξέταση του ατόμου στον αγώνα του για εσωτερική, δηλαδή πραγματική, ελευθερία.

«Η ανάλυση της παρρησίας αποτελεί μέρος αυτού που θα μπορούσα να ονομάσω ιστορική οντολογία του εαυτού μας, δεδομένου ότι έχουμε, ως ανθρώπινα όντα, την ικανότητα να λέμε την αλήθεια και, λέγοντας την αλήθεια, να μεταμορφώνουμε τον εαυτό μας, τις συνήθειές μας, το ἦθος μας, την κοινωνία μας».

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:

Ο Michel Foucault (1926–1984) αναγνωρίζεται ευρύτατα ως ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα. Δίδαξε, μεταξύ άλλων, στο πανεπιστήμιο Paris VIII και στο Collège de France.

Σημαντικότερα έργα του: Histoire de la folie à l’âge classique (1961) [Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, Καλέντης, 2007]· Naissance de la clinique (1963) [Η γέννηση της κλινικής, Νήσος, 2012]· Les mots et les choses (1966) [Οι λέξεις και τα πράγματα, Πλέθρον, 2022]· Surveiller et punir (1975) [Επιτήρηση και τιμωρία, Πλέθρον, 2011]· Histoire de la sexualité (1976, 1984) [Ιστορία της σεξουαλικότητας, Πλέθρον, 2011, 2013].

Με το θέμα της παρρησίας ο Foucault ασχολήθηκε και στις παραδόσεις του στο Collège de France το ακαδημαϊκό έτος 1983–1984, με τίτλο Le Gouvernement de soi et des autres: le courage de la vérité [Η κυβέρνηση του εαυτού και των άλλων, ΙΙ: Το θάρρος της αλήθειας, Εστία, 2022].